środa, 19 lipca 2017

Niesamowite pszczoły (duch w przyrodzie?), cz. 2.

Język pszczół (instynkt – pamięć - inteligencja)

Naukowcy dowiedli, że pszczoły zapamiętują odwiedzane miejsca, a nawet przekazują te dane swoim towarzyszkom. Dawno już odkryto, że kiedy zbieraczka odnajdzie źródło obfitego pożytku i odfrunie, wkrótce zjawią się tam następne pszczoły, ale dopiero austriacki biolog i zoolog Karl von Frisch (1886-1982) odkrył mechanizm tego zjawiska. Frisch prowadził długotrwałe obserwacje znakowanych owadów i dowiódł, że zbieraczka „opowiada” innym pszczołom o znalezisku… tańcząc na plastrze! Taniec ten polega na wykonywaniu ósemek i wywijaniu przy tym odwłokiem. Tancerka w pewnym momencie robi zwrot i drepcze po linii prostej do punktu początkowego, gdzie ma zatoczyć drugie półkole – w ten sposób przekazuje dane o odległości: im dalej do miejsca pożytku, tym dłużej biegnie po linii prostej i częściej porusza odwłokiem. Z kolei przyjęcie odpowiedniej pozycji jej ciała na plastrze wskazuje na kierunek, w którym zwerbowane pszczoły mają się udać względem położenia słońca: Jeżeli należy lecieć pod słońce, pszczoła porusza się ku górze, gdy zaś trzeba udać się w przeciwną stronę, będzie przesuwać się w dół; jeśli należy skierować się w prawo od promieni słonecznych, jej przebieg po linii prostej skieruje się odpowiednio w prawo, a kąt odchylenia równać się będzie kątowi między kierunkiem promieni słonecznych a kierunkiem lotu. Ukończywszy tę czynność tancerka powraca do źródła, o którym „opowiedziała” pozostałym, albo gdzie indziej werbuje następne robotnice. Nierzadko zdarza się, że jeszcze nie ukończyła tańca, a zwerbowana przez nią zbieraczka już udała się na wskazane miejsce.
 
Schemat ukazujący, jak informacja o odległości i kierunku do źródła pożytku odzwierciedla się w tańcu pszczoły na plastrze
Liczne doświadczenia dowiodły, że pszczoła przygotowująca się do roli zbieraczki odbywa najpierw lot orientacyjny, starając się zapamiętać szczegóły okolicy. Zarejestrowane wówczas barwy, kształty i zapach zapisują się trwale w jej pamięci.

Czy w świetle powyższych faktów mamy prawo mówić, że w rodzinie pszczelej działa jakiś czynnik rozumowy? Maeterlinck wierzył w istnienie „ducha ula”, swego rodzaju rozproszonej inteligencji. Francuski naukowiec Gaston Bonnier (1853-1922) mówił z kolei o „rozsądku zbiorowym”. Wnioski swoje wysunął na podstawie obserwacji: pewnego razu włożył do ula ramkę z plastrem składającym się z kawałków woszczyny obwiązanych sznurkiem dla zabezpieczenia jej przed wypadnięciem. Zauważył, że robotnice natychmiast podjęły się naprawy plastra. Połączyły poszczególne kawałki, a kiedy scalony plaster mocno już trzymał się ramki, rozgryzły wreszcie drażniący je sznurek i wyrzuciły go z ula, jak gdyby nastał moment, w którym „uznały” czy „zrozumiały”, że sznurek nie jest im do niczego potrzebny.


Mówi się, że w zachowaniach pszczół zaznacza się doniosła rola instynktu. Co jednak rozumieć pod tym pojęciem? Żyjący w III w. p.n.e. filozof stoicki Chryzyp twierdził, że zwierzęta mają uczucia, wrażenia, wyobrażenia i popędy, ale brak im rozumu. Ich zachowania pozostają stereotypowe, powtarzalne, biorą się z popędu nakazującego kierować się ku przyjemności i unikać rzeczy szkodliwych. Stoicy określali ten popęd słowem hormé (łac. instinctus). Z kolei w średniowieczu scholastycy posługiwali się zbliżonym pojęciem appetitus naturalis, tj. nieświadomego dążenia do pożytecznego stanu zgodnego z naturą, lecz pozbawionego rozumowania. Conwy Lloyd Morgan (1852-1936) - angielski psycholog, filozof i zoolog, działania instynktowe traktował jako czynności ustalone z góry, ale jednocześnie celowe, ułatwiające podtrzymanie gatunku; i choć są powtarzalne, zwierzę może je modyfikować w wyniku uczenia się. Na celowość kładł nacisk także psycholog William McDougall (1871-1938) wskazując na wrodzone tendencje do kierowania się ku naturalnym celom, służącym zaspokojeniu potrzeb. Tendencje te określał mianem siły popędowej.

Charles Darwin (1809-1882) zauważył, że instynkt tworzy się dzięki doborowi naturalnemu, a zachowanie wynika z budowy układu nerwowego. Współcześnie popularny jest pogląd, że u zwierząt nie znajdujemy właściwie „instynktu” ani „rozumu”. Po prostu w toku ich ewolucji rozwinęły się narządy zmysłowe o dobrze dostosowanych sprawnościach, „tym zaś sprawnościom podporządkowane są funkcje, które wytworzyły się według tych samych prawideł”. W ramach owych funkcji i w tym samym środowisku gatunki tworzą specyficzne wzory postępowania. Zachowania zwierząt można rozłożyć na bardziej elementarne składniki - odziedziczone koordynacje, te zaś wynikają z uwarunkowań genetycznych i są dziedziczone według takich samych zasad, jak inne cechy gatunkowe, np. budowa ciała. Gdzie natomiast w grę wchodzi proces uczenia się osobnika, tam istnieją z góry ustalone granice: im dalej są postawione, tym większa indywidualizacja zachowań.


Charles Darwin (1809-1882)
Współczesna nauka pozostaje zorientowana na przyczynowe wyjaśnianie życia, na poznanie jego molekularnych podstaw i praktyczne wykorzystywanie tej wiedzy – z tej perspektywy bezużyteczne jest doszukiwanie się „duszy” czy „umysłu” u zwierząt, jako czynnika nieredukowalnego do zjawisk biochemicznych. Jednak z drugiej strony kategoria użyteczności niekoniecznie musi decydować o ocenie zagadnienia. Nikt wreszcie nie zabrania przypisywać zwierzętom, przynajmniej w stopniu zalążkowym, tych cech duchowych, które sami posiadamy i co do których upewniamy się drogą introspekcji.

Rudolf Steiner i pszczoły

Niektórzy myśliciele dostrzegali w społeczeństwie pszczół coś więcej niż naukowcy zorientowani materialistycznie. Tak było w przypadku twórcy antropozofii, austriackiego filozofa Rudolfa Steinera (1861-1925). Ten wszechstronnie wykształcony humanista uznawał istnienie reinkarnacji i do dzisiaj pozostaje ważnym myślicielem w ruchu ezoterycznym. W drugiej połowie życia Steiner podróżował po Europie z wykładami poświęconymi duchowości, sztuce, edukacji oraz rolnictwu. W dorobku tym nie mogło oczywiście zabraknąć omówienia zagadnienia pszczół. W listopadzie i grudniu 1923 r. Steiner miał na ten temat osiem wystąpień, których treść zebrano w książce pt. Tajemnice pszczół. W jego wykładach pobrzmiewa przekonanie o istnieniu mądrości objawiającej się w przyrodzie. Uważał, że w naturze każdemu niedoborowi towarzyszy przeciwna siła. Jeśli więc gdzieś utrzymywane są pasieki, także okoliczne drzewa owocowe i pozostałe rośliny lepiej rozwijają się w tych miejscach: „Gdy (…) pszczoły zbierają miód z roślin, to przyroda nie zostaje zubożona, lecz wytwarza więcej takich owocujących roślin. Tak więc człowiek ma coś nie tylko z miodu, który dają pszczoły, lecz zostaje mu też dane coś od roślin, które są odwiedzane przez pszczoły. Jest to prawo, w które można naprawdę dobrze wejrzeć, i jest to ważne”. A zatem pszczoły nie tylko coś od przyrody biorą, ale też same dają jej możliwość rozwijania się. Obserwacja owadów umożliwia nam wgląd w samą naturę: Steiner wierzył, że w budowie ula i w zachowaniu jego mieszkańców zaznacza się wyraźne działanie rozumu.


Rudolf Steiner (1861-1925)
Pszczelarstwo było dla niego rzemiosłem pięknym i pożytecznym; uważał, że miód bardzo korzystnie wpływa na człowieka, na jego „wytrzymałość i cielesne ukształtowanie” (dlatego zalecał go zwłaszcza osobom starszym). Zwracał uwagę na znaczenie relacji między człowiekiem a stworzeniami będącymi pod jego opieką: „Jeśli jest to oddziaływanie pozytywne, mówi się, że człowiek ma szczęśliwą rękę do kwiatów czy zwierząt […]. To, co człowieka poznaje lub nie, to nie poszczególne pszczoły, lecz cała rodzina pszczela, która nie jest tylko zbiorem jednostek, lecz stanowi pewną całość, coś jakościowo innego niż zbiór osobników”. Nie dziwiły go opowieści starych Bawarczyków z początków XX wieku o więzi pszczelarza z pszczołami: „Mówi się, że […] jego śmierć musi od razu zostać obwieszczona pszczelej rodzinie. Gdy ta wieść nie dociera, to całe roje umierają w ciągu następnego roku”. Gdy współcześnie zmagamy się ze zjawiskiem masowego wymierania pszczół, niemal za prorocze powinniśmy uznać przestrogi Steinera z 1923 roku; zachęcał wtedy słuchaczy do zerwania ze sztuczną, mechaniczną ingerencją w procesy przyrodnicze i do nieprzedkładania krótkotrwałych korzyści nad całość przedsięwzięcia, albowiem w przeciwnym razie „za sto lat” (!) hodowla pszczół może zaniknąć całkowicie.

Henri Bergson o błonkoskrzydłych i życiu społecznym

Dziś nieco zapomniany, w pierwszych dekadach XX wieku Henri Bergson (1859-1941) był jednym z najbardziej znanych filozofów. Jako czołowy myśliciel epoki modernizmu, laureat Literackiej Nagrody Nobla w 1927 r., autor błyskotliwych myśli na temat czasu i zwolennik intuicyjnego, jakościowego (a nie ilościowego) pojmowania rzeczywistości, Bergson odcisnął duże piętno na kulturze europejskiej. Jego filozofia kruszyła dogmatyczne mury i ograniczenia epoki zachłyśniętej cywilizacją techniczną: podważała materializm i determinizm, redukcjonizm i mechanicyzm, w ewolucji świata organicznego odkrywała działanie pędu witalnego (élan vital). W socjologii obok typowo społecznych funkcji religii i moralności wyróżniała i rehabilitowała przeżycie duchowe mistyków, jako doświadczenie kontaktu z twórczym źródłem bytu. Bergson dowodził, że działanie umysłu analitycznego, którym posługujemy się w życiu codziennym i nauce, nastawione jest na praktyczną obecność w świecie, a nie na poznanie bezinteresowne; w rezultacie intelekt błądzi, starając się sztucznie rozcinać rzeczywistość na części, by następnie z tych elementów na nowo rekonstruować ją pojęciowo. Nie analiza, lecz intuicja daje więc wgląd w prawdziwą rzeczywistość, pozwala wejść z nią w bezpośredni kontakt. W bezinteresownym akcie intuicji odkrywamy dynamiczność i zmienność świata, gdzie ruch stanowi coś pierwotnego, a przeżywany czas nie jest tożsamy z abstrakcyjnym, podzielnym czasem fizyków. Podobnie też bogactwa życia psychicznego nie da się, zdaniem Bergsona, sprowadzić do liczb czy wymiarów. Metafizyka, usunięta przez naukę drugiej połowy XIX wieku na margines, na nowo powracała w bergsonizmie.
Henri Bergson (1859-1941)

W rozważaniach filozofa, wyłożonych m.in. w Ewolucji twórczej (1907) i Dwóch źródłach moralności i religii (1932), pojawia się wątek społeczeństw owadów z rzędu błonkoskrzydłych, do których zaliczają się pszczoły. Wątek ten jest istotny w uchwyceniu roli instynktu w przyrodzie, a jak dalej zobaczymy, stanowi też ważny punkt w dyskusji o społeczeństwie ludzi.

Bergson zwykł porównywać ruch ewolucyjny do wybuchu granatu, który rozsadza się na kawałki, a te same rozpadają się na kolejne fragmenty. Życie tak pojmowane to nieustająca wynalazczość, dążenie do działania na materię i wysiłek zmierzający do włączenia największej dowolności „do zastanych konieczności sił fizycznych”. Ważnym pojęciem jest tu élan vital – przenikający materię pęd witalny, który przechodzi przez różnicujące się nieskończenie linie ewolucji. Przystosowanie nie jest tylko automatycznym wykluczeniem osobników niedostosowanych, ale przede wszystkim odpowiedzią samego życia na trudności stawiane przez środowisko. W swoim myśleniu o przyrodzie filozof wykraczał poza mechaniczną przyczynowość i antropomorficzną celowość: nie znajdziemy w przyrodzie realizacji jakiegoś wzoru ustalonego z góry, ponieważ przyszłość nie jest odgórnie zaplanowana. Gdyby tak było, każda kolejna chwila rozwijałaby tylko gotowy scenariusz i w takim świecie nie byłoby wolności. Bergson uważał, że rzeczywistość jest twórcza, wytwarza skutki, w których sama siebie rozszerza i prześciga.

Według autora Ewolucji twórczej u zarania życia na Ziemi istniały dwie przenikające się formy życiowej aktywności: instynkt i inteligencja. Aby się rozwinąć musiały się zróżnicować. Celem obydwu jest wykorzystywanie narzędzi, skuteczne oddziaływanie na bezwładną materię. Jeśli chodzi o instynkt, narzędziami są niezmienne organy stworzone przez samą naturę. Gdy idzie o inteligencję, tutaj narzędzia są wynajdywane i modyfikowane. Rozwój tych aktywności osiągnął pełnię na końcu dwóch linii ewolucyjnych zwierząt: u stawonogów i kręgowców. „Przy końcu pierwszej linii jest instynkt owadów, a zwłaszcza błonkoskrzydłych, u kresu drugiej znajduje się inteligencja ludzka”. I co ważne, w obu tych miejscach życie zwróciło się ku formom społecznym: w przypadku instynktu najpełniej spełniło się to w ulu i mrowisku, w przypadku inteligencji – w społeczeństwach ludzkich.

Pierwotna dążność rozdzieliła się zatem na instynkt i inteligencję, ale Bergson dychotomię tę łagodził; uważał, że inteligencja posiada pewną otoczkę instynktu, a w instynkcie są przebłyski inteligencji. Ta obserwacja skłaniała do wniosku, że również w społeczeństwie ludzi istnieje naturalne dążenie do porządku i trwałości, tak typowe dla organizmów rządzonych instynktem. Nie ma społeczeństwa bez koordynacji i podporządkowania jednych elementów drugim. U pszczół poszczególne jednostki po prostu żyją zgodnie z tymi regułami – narzuconymi z góry i koniecznymi; u ludzi konieczna jest sama obecność reguł, spisanych jako prawa, którym towarzyszy powinność odczuwana przez jednostki. Społeczeństwo pszczół pozostaje względnie stałe, a charakterystyczna budowa ich organizmów powoduje, że osobnik jest nieodłącznie związany z wykonywaną przez siebie funkcją. Z kolei u ludzi organizacja społeczeństwa podlega zmianie.

Bergson uważał, że więź jednocząca pszczoły przypomina więzi utrzymujące i porządkujące komórki organizmu - poszczególne elementy wydają się tu istnieć dla całości. Społeczeństwo owadów jest więc głównie nastawione na porządek. Z drugiej strony mamy społeczeństwo ludzi, które daje swoim członkom duże możliwości wyboru i nastawione jest na postęp. Ale i ludziom potrzeba bezpieczeństwa oraz trwałości. Regularne rezultaty, osiągane przez pszczoły dzięki instynktowi, ludzie uzyskują przez nacisk powinności moralnych na jednostkę – jest to typ moralności, który tworzy społeczeństwo zamknięte, gdzie naturalne powinności zobowiązują człowieka wobec jego własnej grupy, ale już nie wobec całej ludzkości. Społeczeństwo zamknięte opiera się na systemie nakazów narzucanych przez bezosobowe wymagania społeczne, a zwartość wynika tu z konieczności obrony własnej zbiorowości przed innymi. I rzeczywiście, jako ludzie najpierw kochamy rodzinę, potem w toku socjalizacji uczymy się miłować ojczyznę, ale ludzkość już niekoniecznie. Pierwsze dwa uczucia zakładają wybór, a więc jednocześnie pewne wykluczenie: dlatego dopuszczają walkę, nienawiść, wojny. Dopiero trzecie uczucie – miłości do wszystkich ludzi, równa się miłości czystej. I tutaj wskazuje filozof, że obok pierwotnych i statycznych form moralności i religii, służących jedynie podtrzymywaniu struktur społecznych, istnieją u ludzi także moralność i religia otwarte, dynamiczne. To one pozwalają człowiekowi przekroczyć jego naturalne ograniczenia: „Aspekt statyczny moralności byłby stanem podintelektualnym, a stan dynamiczny – nadintelektualnym. Pierwszy stan był zamierzony przez naturę, drugi jest wkładem geniuszu ludzkiego. Tamten [pierwszy] charakteryzuje zespół przyzwyczajeń, które u człowieka odpowiadają symetrycznie pewnym instynktom zwierzęcia: jest on czymś niższym niż inteligencja. Ten zaś jest dążeniem, intuicją i emocją: można go będzie ująć w idee, które będą jego intelektualnym zapisem i które w swoich szczegółach będą się ciągnąć w nieskończoność; a więc zawiera on wszelką możliwą intelektualność […]”. Ten drugi rodzaj moralności umożliwia zatem otwarcie się na wszystkich ludzi, tworzą go wielcy przywódcy duchowi ludzkości: założyciele i reformatorzy religii, święci i mistycy, ale także spotkani w naszym życiu „tajemniczy bohaterowie życia moralnego”, których dobroć wzbudza w nas podziw. Mistycyzm pozwala przekroczyć granice wyznaczone naszemu gatunkowi przez materialność - mistyk łączy się częściowo z wysiłkiem stwórczym będącym samym Bogiem lub od Boga pochodzącym. Zdaniem Bergsona dynamiczna moralność jest zespołem wyzwań, przekazanych naszemu sumieniu przez osoby reprezentujące najlepszą cząstkę ludzkości. Ich życie jest dla nas „wezwaniem, porywem, ruchem, zmiennością”. Nie nauczymy się kochać ludzkości za sprawą bezosobowych przyzwyczajeń, bowiem wyższa moralność wciela się tylko w uprzywilejowaną osobowość – w człowieka, który nie chce pozostawać w granicach grupy i poprzestać na solidarności ustanowionej przez naturę, czuje się bowiem „spokrewniony z wszystkimi duszami”. W zamkniętym społeczeństwie i statycznej religii wystarczy po prostu, że członkowie społeczeństwa przestrzegają prawa i wykonują powierzone im zadania, spełniają kult religijny i szanują tradycję. Aby móc realizować moralność dynamiczną potrzeba czegoś więcej - wysiłku, duchowej więzi z naśladowanym modelem. Pociągani przykładem wielkich ludzi, „dołączamy do nich jakby do armii zdobywców. I są to rzeczywiście zdobywcy; złamali opór natury, wynieśli ludzkość ku nowym przeznaczeniom”. To dlatego wielcy mistycy mawiali, że odczuwają jak gdyby „prąd”, który biegnie z ich dusz ku Bogu i powraca stamtąd ku rodzajowi ludzkiemu. Miłość, która pochłania mistyka, „nie jest już po prostu miłością człowieka do Boga, lecz miłością Boga do wszystkich ludzi”.

Próba oceny

Przedstawione wyżej stanowiska światopoglądowe oraz rozbieżne wnioski, do których ich zwolennicy dochodzili, odkrywają szerokie możliwości interpretacji fenomenów przyrodniczych, a przez fakt, że i my stanowimy część przyrody, pozwalają nam odkryć prawdę o nas samych. Nierzadko to od osobistej postawy myśliciela zależy ocena doniosłości faktu, że ewolucja niektórych gatunków umożliwiła poszczególnym osobnikom kooperację w społeczeństwie. Przyglądając się tym ocenom, zawsze odnajdziemy w nich odbicie czasów, w których żyli ich twórcy, dominujące idee odzwierciedlają się bowiem w sposobie rozumienia rzeczywistości. Było tak na pewno z Bergsonem, który na początku XX stulecia reprezentował modernistyczne pragnienie przekroczenia sztywnych barier poznawczych, postawionych wcześniej przez pozytywistyczną naukę. Również współczesne trendy, odmawiające prawa do doszukiwania się w przyrodzie działania twórczego umysłu i wskazujące na bezcelowość takich prób, zasługują na uwagę, ponieważ odzwierciedlają kolejny etap w niekończącej się historii idei. Nie wiadomo, co przyniesie przyszłość, ale niezmienny pozostanie podziw, z jakim obserwować będziemy przyrodę i jej twory.


Marcin Stachelski

Bibliografia:


Bergson Henri, Dwa źródła moralności i religii, Kraków 2007
Bergson Henri, Ewolucja twórcza, Warszawa 1912
Kołakowski Leszek, Bergson, Warszawa 1997
Lewandowska Cecylia, W świecie pszczół, Warszawa 1951
Maeterlinck Maurice, Życie pszczół, Warszawa 1988
Roman Adam, Podstawy pszczelarstwa, Wrocław 2006
Steiner Rudolf, Tajemnice Pszczół, Gdynia 2015
Tembrock Günter, Podstawy psychologii zwierząt, Warszawa 1971
Wigglesworth Vincent Brian, Życie owadów, Warszawa 1977


Zobacz:

* Niesamowite pszczoły (duch w przyrodzie? - cz. 1.

Brak komentarzy:

Prześlij komentarz